Saturday, August 1, 2020

96 कुळींसह सर्व मराठा खरंच कुणबी आहेत का?

96 कुळींसह सर्व मराठा खरंच कुणबी आहेत का?

  • तुषार कुलकर्णी
  • बीबीसी मराठी प्रतिनिधी
मराठा

मराठा आरक्षणासंदर्भात मागासवर्ग आयोग आज अहवाल देणार आहे. त्यातून आरक्षणासंदर्भातली सरकारची पुढची दिशा पक्की होणार आहे. मराठा समाजाची राज्यात नेमकी संख्या किती? कुणबी आणि मराठा एकच का या प्रश्नांचीही उत्तरं त्यातून मिळणार आहेत.

line

मराठा समाजाला आरक्षण मिळावे की नाही याबाबत अभ्यास करण्यासाठी तत्कालीन उद्योग मंत्री नारायण राणे यांच्या अध्यक्षतेखाली 21 मार्च 2013 रोजी एका समितीची स्थापना करण्यात आली. मराठा आणि कुणबी समाज एकच आहे आणि ज्याप्रमाणे कुणबी समाजाला आरक्षण आहे त्या प्रमाणेच मराठा समाजाला आरक्षण देण्यात यावे अशी शिफारस या समितीच्या अहवालात करण्यात आली.

या अहवालाच्या जोरावरच मराठा समाजाला काँग्रेस-राष्ट्रवादी सरकारने 16 टक्के आरक्षण देऊ केलं. पण पुढे कोर्टाने यावर स्थगिती आणली. आरक्षण देण्यासाठी हे सिद्ध करणं आवश्यक आहे की मराठा समाज हा सामाजिक आणि शैक्षणिक दृष्टींनी मागास आहे. मराठा समाजाचा भाग असलेल्या कुणबींना याआधीच ओबीसी प्रवर्गातून आरक्षण मिळत आहे. आता राणे समितीने असं म्हटलं की सगळेच मराठे कुणबी आहेत. त्यामुळे ते सामाजिक आणि शैक्षणिक दृष्टींनी मागास आहे. (कारण कुणब्यांचं मागासलेपण याआधीच सिद्ध करण्यात आलं आहे.)

सगळे मराठे कुणबी आहेत का?

ब्रिटिश प्रशासकीय अधिकारी रॉबर्ट व्हेन रसेल यांनी त्यांच्या 'द ट्राइब्स अॅंड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया' या पुस्तकात कुणबी हा समाजच मराठा असल्याचं म्हटलं आहे. "मराठा समाज हा लष्करी सेवेत होता पण त्यांचा उदय हा श्रमिक कुणबी या वर्गातूनच झाला असण्याची शक्यता आहे. नेमकं कोणत्या काळात मराठा आणि कुणबी हे दोन समाज वेगळे समजायला सुरुवात झाली हे अद्याप निश्चित समजले नाही," असं या पुस्तकात म्हटलं आहे.

YouTube पोस्टवरून पुढे जा, 1
Loading video
व्हीडिओ कॅप्शन,सावधान: बाहेरच्या मजकुरावर काही अॅड असू शकतात

YouTube पोस्ट समाप्त, 1

मराठा आणि कुणबी समाज एकच आहे, असा दावा नारायण राणे समितीने केला आहे. त्यांच्या अहवालाम्हटलं आहे :

1. महाराष्ट्रातील मराठा समाज हा शांततेच्या काळात नांगर घेऊन काम करत असे पण युद्धाच्या काळात हा तलवार घेऊन लढण्यात पटाईत झाला होता. याच वर्गातून छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य उभं केलं होतं.

2. शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य आणि नंतरचे साम्राज्य या काळातील कुणबी मराठ्यांचा लष्करीपेशा वाढत जाऊन त्यांच्या उत्पन्नात लक्षणीय भर पडली. मोगलांच्या मुलखातून मिळणाऱ्या चौथाईच्या हक्काने महाराष्ट्रात आर्थिक समृद्धी आली. 1818 साली इंग्रजांनी मराठ्यांचे राज्य बुडवले. त्यानंतर महसूलाच्या स्वरुपात मिळणारे उत्पन्न बंद झाल्यानंतर हा समाज पूर्णपणे शेतीवर विसंबून राहू लागला.

3. अहवालात महात्मा फुले यांच्या साहित्याचा संदर्भ देऊन म्हटले आहे की ज्या शेतकऱ्याचे वर्णन महात्मा फुले यांनी केले आहे तो शेतकरी कुळवाडी म्हणजेच कुणबी आहे. महात्मा फुलेंनी 'शेतकऱ्यांचा असूड', 'इशारा' अशा पुस्तकांमधून ज्या शेतकऱ्याच्या हलाखीचे वर्णन केलेले आहे तो मुख्यत्वे मराठा कुणबी शेतकरी आहे.

4. संत तुकाराम महाराजांच्या 'बरें देवा कुणबी केलों, नाही तरि दंभे असतो मेलो' या अभंगाचा संदर्भ देऊन तुकोबा हे शेतकरी कुणबी होते असं म्हटलं आहे.

5. छत्रपती शाहू महाराज यांनी असं म्हटलं होतं, "मराठ्यांचे धंदे दोन, शेतकी व शिपाईगिरी, कुणब्यांचा शेतकी एकच, असे आम्ही वर म्हणालो. यावरून मराठे हे कसब्यांत राहणारे आणि कुणबी गांवखेड्यात राहणारे हे सिद्ध होते. पण या दोघांचा इतका एकजीव झाला आहे की, धंद्याच्या दृष्टीने त्यांच्यात भिन्न कल्पिणें केवळ अशक्य झाले आहे. शंभर वर्षांत म्हणजे तिसऱ्याच पिढींत मराठ्याचा कुणबी आणि कुणब्याचा मराठा, म्हणजे शेतकऱ्याचा राजा आणि राजाचा शेतकरी अशी उलटापालट निदान महाराष्ट्रात तरी गेल्या दोन हजार वर्षांत बेमालूम चालू आहे."

6. तत्कालीन ब्रिटिश सरकार आणि हैदराबाद संस्थानाने 1931मध्ये जातनिहाय जनगणना केली होती. सध्याच्या महाराष्ट्राच्या भौगोलिक क्षेत्रातील मराठा आणि कुणबी समाजाची लोकसंख्या अनुक्रमे 16.29 टक्के आणि 7.34 टक्के होते. 1931 ते 1945 या कालावधीत बहुतांश कुणबी समाजाने स्वतःला कुणबी म्हणणे बंद करून मराठा असे संबोधण्यास सुरुवात केली.

YouTube पोस्टवरून पुढे जा, 2
Loading video
व्हीडिओ कॅप्शन,सावधान: बाहेरच्या मजकुरावर काही अॅड असू शकतात

YouTube पोस्ट समाप्त, 2

समितीनं केलेल्या सर्वेक्षणाच्या आधारावर मराठा समाजाची लोकसंख्या 32.14 टक्के असल्याचं म्हटलं आहे. मराठा समाज आणि कुणबी समाज हा एकच आहे आणि कुणबी समाज  इतर मागासवर्गीय आहे, त्या आधारावर मराठा समाजाला आरक्षण देण्यात यावे अशी शिफारस समितीनं केली आहे.

'मराठा आणि कुणबी वेगळे आहेत'

मराठा आणि कुणबी हे दोन्ही समाज वेगळे आहेत, असं म्हणणारा देखील एक मतप्रवाह आहे.

"कुणबी आणि मराठा हा समाज एक आहे असा जो दावा आहे तो तितका खरा नाही. याचं स्वरूप आपल्याला वर्गाच्या स्वरूपात समजून घ्यावं लागेल. जमीनदारी गेल्यानंतर याच वर्गातील लोक शेती करू लागले. पण तत्कालीन जमीनदार वर्ग आणि कुणबी या दोन्ही वर्गात फरक होता. कुणबी म्हणजे प्रत्यक्ष शेती करणारा वर्ग तर ज्यांच्या मालकीच्या जमिनी होत्या तो वर्ग जमीनदार, वतनदार किंवा प्रशासकीय पद असणारा वर्ग होता," असं समाजशास्त्राचे अभ्यासक संजय सोनवणी सांगतात.

'96 कुळी'सुद्धा कुणबी आहेत?

महाराष्ट्रात सातवाहन, वाकाटक, कुर, भोज, कलचुरी, राष्ट्रकूट, शिलाहार, चालुक्य, हैहय, गुर्जर, कदंब, मानांक, यादव हे सर्व क्षत्रीय राजवंश होऊन गेले. त्यांचे कुल-संबंधित आणि वंशज हे देखील क्षत्रीय होते. याच वंशजांना महाराष्ट्रात महाराष्ट्रकूट, महारथी किंवा मराठा असं संबोधलं गेलं.

YouTube पोस्टवरून पुढे जा, 3
Loading video
व्हीडिओ कॅप्शन,सावधान: बाहेरच्या मजकुरावर काही अॅड असू शकतात

YouTube पोस्ट समाप्त, 3

याच वर्गाचे दोन प्रमुख वंश आहेत. चंद्रवंश आणि सूर्यवंश. या दोन वंशात मराठ्यांची 96 कुळांची (कुटुंबाची) विभागणी झाली आहे. त्याच कुळांना 96 कुळे म्हणतात, अशी माहिती प्रा. रामकृष्ण कदम यांनी लिहिलेल्या 'मराठा 96 कुले' या पुस्तकात आहे. सूर्यवंश आणि चंद्रवंशांच्या उगमाबाबत पुराणांमध्ये आख्यायिका आहेत. सूर्यवंश हा रामचंद्र तर चंद्रवंश हा ययाती यांच्याशी संबंधित असल्याचा संदर्भ या पुस्तकात देण्यात आला आहे.

"अकराव्या शतकापासून 96 कुळे ही संकल्पनेचं स्पष्ट स्वरूप लक्षात येण्यास सुरुवात झाली. सैन्यात नसलेले मराठे शेती करत किंवा सैन्यात भरती होणारा समाज कृषक समाजातून येत असे. याचाच अर्थ असा की मराठे हे आधी शेतकरी होते आणि नंतर ते क्षत्रिय होते, व्यवसायाच्या आधारावर त्यांना मराठा क्षत्रिय आणि कुणबी असं वर्गीकरण झालं," असं इतिहासाचे अभ्यासक आणि लेखक इंद्रजित सावंत म्हणतात.


मराठा

96 कुळी मराठ्यांबद्दल इतिहासात नोंदी असल्या तरी सध्या ती सरकार दरबारी 96 कुळी मराठा असा या समाजाचा उल्लेख केला जात नाही. "96 कुळी ही कागदोपत्री जात नाही. शाळेच्या दाखल्यावरही अनेक लोक फक्त 'मराठा' असा उल्लेख करतात. 96 कुळी मराठा ही जात नसून तो कुटुंबांचा समूह आहे," असं सोनवणी सांगतात.

96 कुळी मराठे हेसुद्धा कुणबी असल्याचं मत डॉ. सदानंद मोरे यांनी बीबीसीशी बोलताना व्यक्त केलं. "जे शेती करतात ते कुणबी. 96 कुळी मराठा आणि सामान्य मराठ्यांमध्ये काही फरक नाही. पर्यायाने मराठा आणि कुणबी एकच आहेत. काही मराठ्यांचा राजघराण्याशी संबंध जरी असला तरी त्यांचे प्रमाण कमी आहे," असं ते सांगतात.

मराठ्यांमधील उपजाती

"मराठ्यांमध्ये राव मराठा, नाईक मराठा, मराठा कुणबी अशा उपजाती आहेत. इतिहासकालीन कागदपत्रं तपासली तर आपल्या लक्षात येतं की महाराष्ट्रातील एकूणच 12 बलुतेदारांना मराठा म्हटलं जायचं, पण नंतर व्यवसायाच्या आधारावर त्यांचं वर्गीकरण झालं आणि त्याच्या जाती निर्माण झाल्या. जे शेती करत होते ते कुणबी म्हणवले गेले. तर ज्यांच्याकडे जमिनीदारी होती त्यांनी स्वतःला 'मराठा'च म्हणवून घेणं पसंत केलं," असं इंद्रजित सावंत सांगतात.

"मराठ्यांमध्ये प्रांतानुसार कोकणी मराठा आणि देशावरचे मराठे असा फरक आहे. पण या दोन्ही मराठ्यांमध्ये लग्न जुळतात. त्यामुळे ही उपजाती आहे असं म्हणता येणार नाही. सध्या चंद्रवंशी आणि सूर्यवंशी मराठ्यांमध्ये देखील लग्नं जुळतात. पूर्वी हे पाहिलं जात असे, पण सध्याच्या काळात हे फारसं पाहिलं जात नाही," सावंत पुढे सांगतात.

मराठवाड्यात कुणबी का कमी आहेत?

विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्राच्या तुलनेत मराठवाड्यात कुणबींची सख्या कमी आहे. त्यामुळेच तिथे आरक्षणाची मागणी जोर धरत आहे, असं निरीक्षक सांगतात. पण असं का आहे?

"60च्या दशकात पंजाबराव देशमुखांनी मराठा शेतकरी मराठा नसून मराठा 'कुणबी' आहे अशी मांडणी केली आणि ती घटनात्मक रीत्या मंजूर करण्यात आली. त्यावेळी विदर्भातल्या शेतकऱ्यांनी मोठ्या प्रमाणावर कुणबी असल्याची प्रमाणपत्र मिळवली. मराठवाड्यातल्या शेतकऱ्यांनी मात्र 'आम्ही जमीनदार आहोत, आम्ही स्वतःला ओबीसी म्हणवून घ्यायचं का?' असं म्हणत पंजाबरावांच्या प्रयत्नांकडे दुर्लक्ष केलं. आता 40 वर्षांनंतर विदर्भातील पूर्वाश्रमीच्या मराठा शेतकऱ्यांची तिसरी पिढी कुणबी प्रवर्गाअंतर्गत आरक्षणाचा लाभ घेत आहे, तर इकडे मराठवाड्यातला मराठा शेतकरी आरक्षण मिळावं म्हणून रस्त्यावर उतरला आहे," असं मत ज्येष्ठ पत्रकार संजीव उन्हाळे यांनी व्यक्त केलं आहे. (याविषयीची सविस्तर बातमी इथे वाचा)

मुळात मराठा जात की समूह?

"सातवाहनांच्या काळात महारठ्ठी हे पद अस्तित्वात होतं. आजच्या काळात जसा जिल्हा असतो तसा त्या काळातल्या प्रांताला 'रठ्ठ' असं म्हटलं जायचं. या प्रांताच्या प्रमुखाला 'महारठ्ठ' म्हणत. आताच्या काळात जसा कलेक्टर असतो त्याप्रमाणेच हे प्रशासकीय पद होतं. महारठ्ठ या शब्दातूनच पुढे मराठा हा शब्द नावारूपाला आला," असं समाजशास्त्राचे अभ्यासक संजय सोनवणी सांगतात.

YouTube पोस्टवरून पुढे जा, 4
Loading video
व्हीडिओ कॅप्शन,सावधान: बाहेरच्या मजकुरावर काही अॅड असू शकतात

YouTube पोस्ट समाप्त, 4

"महारठ्ठ हे पद पूर्वी वंशपरंपरागत नव्हतं, पण कालांतराने ते पद वंशपरांपरागत झालं. अनेक वर्षं केवळ प्रशासकीय पद असणाऱ्या लोकांमध्येच लग्नं जुळली. त्यामुळे त्यांना जातीचं स्वरूप मिळालं. कालांतराने ज्यांच्याकडे जमीनदारी राहिली नाही किंवा विभागणी होत होत अल्प जमीन हाती राहिली ते लोक स्वतः शेती करू लागले. तो वर्ग शेतकरी किंवा कुणबी म्हणून नावारूपाला आला, असं आपण म्हणू शकतो," सोनवणी पुढे सांगतात.

"संपूर्ण मराठा ही एकच जात आहे. जर जातींचा समूह आहे असं म्हटलं तर इतर कोणत्या जाती त्यामध्ये येतात ते आपल्याला सांगावं लागेल. आणि जर पोटजाती त्यामध्ये आहेत, असं आपण म्हणणार असू तर सर्वच जातींमध्ये पोटजाती आहेत. ब्राह्मणांमध्ये पोटजाती आहेत. तरी देखील ब्राह्मण हा जातीचा समूह नाही तर ब्राह्मण ही जात ठरते. त्याचप्रमाणे, मराठा, कुणबी, मराठा-कुणबी, 96 कुळी मराठे हे सर्व एकच म्हणजे मराठा आहे," असं सदानंद मोरे सांगतात.

मराठा समाजाला आरक्षण मिळावं की मिळू नये, ते कायद्याने शक्य आहे की नाही, वगैरे सर्व पेचांच्या मुळाशी मराठा समाजाची क्लिष्ट रचना आहे, असं दिसून येतं. समाज व्यवहारातली जात, कागदोपत्री असलेली जात आणि ऐतिहासिक संदर्भातली जात या भिन्न असल्यामुळे अनेकांना कायदेशीर अडचणी येत आहेत. या सर्व प्रश्नांची उत्तरं दिल्याशिवाय मराठा आरक्षणाचा निकाल कोर्ट लावू शकणार नाही.

हे वाचलं का?

YouTube पोस्टवरून पुढे जा, 5
Loading video
व्हीडिओ कॅप्शन,सावधान: बाहेरच्या मजकुरावर काही अॅड असू शकतात

YouTube पोस्ट समाप्त, 5

(बीबीसी मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुकइन्स्टाग्रामयूट्यूबट्विटर वर फॉलो करू शकता.)

महार


महार

महाराष्ट्रीय समाज


महार (तत्सम जाती: मेहरामेहरमहारातरलतराळधेगुमेग) हा भारतातील अनुसूचित जातीचा समाज आहे, जो प्रमुख्याने महाराष्ट्रात राहतो. हिंदू वर्णव्यवस्थेत या जातीला अस्पृश्य (दलित) मानले गेले होते. महारांची महाराष्ट्र राज्यातील लोकसंख्या १ कोटीपेक्षा जास्त आहे. महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येत ११% ते १५% महार आहेत.[२]महाराष्ट्रानंतर मध्य प्रदेशछत्तीसगडकर्नाटकपश्चिम बंगालगुजरातओरिसातेलंगणा या राज्यांत महार समाजाची मोठी संख्या आहे. भारतातील एकूण ३० राज्यांत हा समाज आढळतो, यापैकी १६ राज्यांत महार समुदायाला अनुसूचित जातीमध्ये समाविष्ट केले आहे.[३][४]भारताव्यतिरिक्त पाकिस्तान आणि बांगलादेशातही महार हे कमी संख्येने आहेत.[५][६] आज बहुतांश महार हे बौद्ध धर्मीयआहेत.

महार
The tribes and castes of the Central Provinces of India (1916) (14740799376).jpg
A Mahar Man winding thread from The Tribes and Castes of the Central Provinces of India (1916)
एकूण लोकसंख्या

१ ते १.५ कोटी
प्रमाण
भारतातील लोकसंख्येत १ ते १.६ % 
महाराष्ट्रातील लोकसंख्येत ११% ते १५%

लोकसंख्येचे प्रदेश
प्रमुख 
महाराष्ट्र

इतर लक्षणीय लोकसंख्या
मध्य प्रदेशछत्तीसगडकर्नाटकपश्चिम बंगालगुजरातओडिसातेलंगाणा[१] 
इतरः-
पाकिस्तान व बांगलादेश

भाषा
मुख्यः- मराठी व वऱ्हाडी
धर्म
बौद्ध धर्म (नवयान)
संबंधित वांशिक लोकसमूह
मराठी बौद्धमराठी लोक

महार समाज महाराष्ट्रातील सर्वांत जुना रहिवासी समजला जातो. रसेल यांच्या म्हणण्यानुसार महाराष्ट्राचा अर्थ म्हणजेच "महारांची भूमी" असा होय — महार + राष्ट्र = महाराष्ट्र. मुख्यतः बहुतांश समाज महाराष्ट्रात रहात असल्याने त्यांची मुख्य मातृभाषा मराठी आहे, पण उच्च शिक्षणामुळे अनेक लोक महाराष्ट्रा व देशाबाहेर गेले आहेत. मराठा-कुणबी(सुमारे ३०%) समाजानंतर महाराष्ट्रातील सर्वाधिक लोकसंख्या महार-बौद्ध समाजाची आहे.

इतिहाससंपादन करा

महार हा गावाचा हरकाम्या होता. तो ओरडून दवंडी देई, प्रेताचे सरण वाही.

जागल्या म्हणजे पहारेकरी हा बहुधा महार जातीचा असे. गावराखण करणाऱ्या महाराला चारही सीमा बारकाईने माहीत म्हणून जमीन जुमला, घरदार या स्थावरांच्या वादांत त्याची साक्ष महत्त्वाची असायची. वेसकर या महाराकडे वेशीचे दरवाजे रात्री बंद करून सकाळी उघडायचे हे काम असे.

महार या जातीचे लोक महाराष्ट्रात मोठ्या संख्येने आढळतात. १९११ साली या जातीच्या लोकांची संख्या सुमारे ३३ लाख होती. आर्य लोक भारतात येण्यापूर्वी या देशात ज्या मूळ जाती होत्या, त्यांपैकी एक महारांची जात असावी असे एक मत आहे. राजारामशास्त्री भागवतांनी हे महार म्हणजे प्राचीन नाग होत असे मत दिले आहे. डॉ. भांडारकरांच्या मते मेलेल्या जनावरांना वाहून नेणारे (मृत + हार) ते महार होतात. महा + अरि म्हणजे मोठे शत्रू ते महार अशी काही विद्वानांनी उपपत्ती लावली आहे.

महारांची वस्ती मध्यप्रांतातच प्रामुख्येकरून आढळते. पूर्वी त्यांचे विशिष्ट देव म्हणजे विठोबाम्हसोबाखंडोबा, ज्ञानोबा, चोखोबा, भवानी, मरीआई, सटवाई इत्यादी होते. वऱ्हाडप्रांतामध्ये ग्रॅबिएल, अझ्रेल, मायकेल, अनांदीन या नावाच्या देवतांची महार लोक पूजा करीत असे रसेल व हिरालाल सांगतात. त्यावेळी त्यांचे धार्मिक संस्कार हिंदूंसारखेच होते. ग्रामपंचायतीत बारा बलुतेदारांपैकी महार एक होते. त्यांच्याकडे खेडेगांवच्या सरहद्दी संभाळणे, चौकीदारी व जासुसी इत्यादी कामे असत.[७]

उपजातीसंपादन करा

महार जातीत १२ उपजाती होत्या. महारांच्या सोमस, लाडवन, बावणे व मिराशी या मुख्य उपजाती आहेत, तर आंदवण, अक्करमाशी, बारमाशी या इतर उपजाती आहेत. त्याचप्रमाणे महारांत रायरंद, डोंब अशा पोटजातीही आहेत. एका आडनावाचे लोक एका कुळीचे समजले जात असल्याने, महारांत एका आडनावात लग्नविधी होत नाहीत. पूर्वी या उपजातींदरम्यान रोटी-बेटी क्वचितच होत असत. मात्र इ.स. १९५६ मध्ये हिंदू धर्म त्यागून हा सर्व समाज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली बौद्ध धर्मीय बनला. बौद्ध व्यक्तींमध्ये कुणीही श्रेष्ठ-कनिष्ठ नसतो या शिकवणुकीतून या समाजात रोटी-बेटी व्यवहार मोठ्या प्रमाणावर सुरू झालेत आणि उपजातींचा हा भेद समाप्त झाला आहे.

धर्मसंपादन करा

२००१ च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रीय महार हे ५६.२% बौद्ध, ४३.७% हिंदू आणि ०.१% शीख होते.[८]

१९५१ मध्ये म्हणजेच डॉ. आंबेडकरांच्या धर्मांतरापूर्वी महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातीत महारांचे प्रमाण ८०% होते. धर्मांतरांनंतर महारांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला व आज सुमारे ९८% महार हे बौद्ध धर्मीय आहेत. मात्र काही महार हे 'महार' ही 'हिंदू ओळख' नाकारत बौद्ध झाले तर काही महार जातीने 'महार' व धर्माने बौद्ध ही ओळख सांगत बौद्ध बनले. त्यामुळे आज अनुसूचित जातीत महाराष्ट्राचे प्रमाण २००१ मध्ये ५७.५% झाले, व यातील ५८% महारांनी आपला धर्म बौद्ध सांगितला होता.

सुरुवातीला हिंदू धर्मातील अस्पृश्य वर्गात गणला जाणारा हा समाज १४ ऑक्टोबर १९५६ नंतर बौद्ध धर्मीय झाला. त्यानंतर ह्या समाजातील बहुतेक लोक बौद्ध धर्माच्या प्रभावाखाली आले तर अनेकांनी अधिकृतपणे बौद्ध धर्मस्वीकारला.. महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येत बौद्ध धर्म न स्वीकारलेले फक्त १०% महार आहेत. महाराष्ट्रात महारआणि बौद्ध समाजाची एकत्रित लोकसंख्या ही १६% म्हणजेच २ कोटींच्या आसपास आहे.

लोकसंख्यासंपादन करा

२०१७ पर्यंत, महार समुदायाला १६ भारतीय राज्यांमध्ये 'अनुसूचित जाती' म्हणून घोषित केले गेले होते : आंध्र प्रदेशअरुणाचल प्रदेशआसामछत्तीसगढदादरा आणि नगर हवेलीदमण आणि दीवगोवागुजरातकर्नाटकमध्य प्रदेशमहाराष्ट्रमेघालयमिझोरमराजस्थानतेलंगणाआणि पश्चिम बंगाल.

राज्यानुसार भारतातील महार लोकसंख्या, २००१[९]
राज्यलोकसंख्याटीप
आंध्र प्रदेश[a]२८,३१७
अरुणाचल प्रदेश६४
आसाम१,७२५
छत्तीसगढ२,१२,०९९८.७७% राज्यातील अनु. जातीची लोकसंख्या
दादरा आणि नगर हवेली२७१६.६०% राज्याची अनु. जातीची लोकसंख्या
दमण आणि दीव
गोवा१३,५७०५७% राज्याची अनु. जातीची लोकसंख्या
गुजरात२६,६४३
कर्नाटक६४,५७८
मध्य प्रदेश६,७३,६५६
महाराष्ट्र५६,७८,९१२५७.५% राज्यातील अनुसूचित जातीपैकी लोकसंख्या
मेघालय५३
मिझोरम
राजस्थान७,२४१
पश्चिम बंगाल२८,४१९

याशिवाय इतर राज्यातील महारांची लोकसंख्या (२०११): (तेलंगाणा वगळता इतर राज्यात महरांचा समावेश अनु. जातीत केलेला नाही.)

हे देखील पहासंपादन करा

महार या विषयावरील पुस्तकेसंपादन करा

  • खानदेशातील महार संस्कृती (रा.शे. साळुंके)
  • भारतीय जातिसंस्थेत मातंगाचे स्थान आणि महार-मांग संबंध (प्रा. बी.सी. सोमवंशी)
  • महार कोण होते? उद्गम : संक्रमण : झेप (संजय सोनवणी)

संदर्भ आणि नोंदीसंपादन करा

  1. ^https://joshuaproject.net/maps/india/17405
  2. ^ Fred Clothey (2007). Religion in India: A Historical Introduction. Psychology Press. p. 213. ISBN 978-0-415-94023-8.
  3. ^ "List of Scheduled Castes : Ministry of Social Justice and Empowerment - Government of India"socialjustice.nic.in (इंग्रजी भाषेत)2018-03-19 रोजी पाहिले.
  4. ^ "Census of India - Tables on Individual Scheduled Castes (SC) and Scheduled Tribes (ST)". 2013-02-072018-03-19रोजी पाहिले.
  5. ^ "Mahar - Dictionary definition of Mahar | Encyclopedia.com: FREE online dictionary"www.encyclopedia.com(इंग्रजी भाषेत)2018-03-19 रोजी पाहिले.
  6. ^ Project, Joshua. "Mahar (Hindu traditions) in India" (इंग्रजी भाषेत)2018-03-19 रोजी पाहिले.
  7. ^ memberj. "महार"ketkardnyankosh.com (इंग्रजी भाषेत)2018-03-19 रोजी पाहिले.
  8. ^ "Wayback Machine" (PDF). 2012-11-142018-03-19 रोजी पाहिले.
  9. ^ "Census of India - Tables on Individual Scheduled Castes (SC) and Scheduled Tribes (ST)"archive.org. Officer of the Registrar General. 7 March 2007.


मांग


सूचना: हे पान अर्धसुरक्षित आहे. फक्त प्रवेश केलेले सदस्य याच्यात बदल करू शकतात.


मांग
Mang caste.jpg
वादक मांग (रूसेल १९१६)
एकूण लोकसंख्या

भारत: सुमारे २७,००,००० (२०१८)

लोकसंख्येचे प्रदेश
प्रमुख : महाराष्ट्र

इतर : मध्य प्रदेश  • कर्नाटक  • आंध्र प्रदेश  • तेलंगाणा  •गुजरात  • छत्तीसगड

भाषा
मुख्यः- मराठीहिंदी
धर्म
हिंदू धर्मबौद्ध धर्म व ख्रिश्चन धर्म[१]
संबंधित वांशिक लोकसमूह
मराठी लोक


मांग किंवा मातंग हा भारतातील एक अनुसूचित जातीतसमाविष्ट असलेला समुह आहे. या जातीसमुहाला मध्ययुगीन कालात बहिष्कृत (अस्पृश्य) मानले गेले होते. या जातसमुहाची माणसे प्रामुख्याने महाराष्ट्र राज्यात राहतात. २०११ मध्ये, महाराष्ट्रात मातंगांची लोकसंख्या सुमारे २५ लाख आहे.

मातंग जातीला भारतीय राज्यघटनेने अनुसूचित जातीतसमाविष्ट केलेले आहे. भारतातील ११ राज्यात मातंग समुदायाला अनुसूचित जातीमध्ये समाविष्ठ केले आहे.[२][३]

इतिहास

शिवाजी महाराजांचा काळ ते स्वातंत्र्यपूर्व काळ

मातंग समाज हा मुळचा रांगडा, आक्रमक तरीही प्रामाणिक तसेच गावचा संरक्षणकर्ता समाज होता. त्यामुळेच शिवाजी महाराजांच्या काळात देखील गडांचे, घरे, चौक्यांचे पहारे तसेच काही ठिकाणी किल्लेदाराची जबाबदारीही मातंग समाजाकडे होती. त्या काळात मातंगांच्या शौर्याची काही उदाहरणे सापडतात. यांत शिवाजी महाराजांच्या सांगण्यावरून रायगडावर तोफ चढवणारे 'सर्जेराव मांग' व बाजी पासलकर या महाराजांच्या शिलेदाराची उमदी घोडी चोरून विजापूरकराला भेट देण्यासाठी घेऊन जाणाऱ्या मर्कतराव व सोनू दळवीचा कर्दनकाळ ठरलेले बाजी पासलकरांचे विश्वासू सहकारी जातीने 'येल्या मांग' होते. शिवाजीकालीन बखरीत व पोवाड्यांत यांचा उल्लेख आढळतो. स्वातंत्र्यपूर्व काळात इंग्रजांनी मातंग, रामोशीअशा आक्रमक जातींना गुन्हेगार ठरवले. त्यांना गावांतून तडीपार केले, त्यांच्यावर खोटे आरोप ठेवले. तेव्हा मातंगांनी इंग्रजांच्या विरोधात गांवागांवातून संघर्ष केला. मातंग समाजातील लहुजी राघोजी साळवे यांनी आपल्या तालमीतून कुस्त्यांचे डाव, तलवार चालविणे, लाठ्या-काठ्या चालविणे याचे प्रशिक्षण देणे अनेक शूर वीर या क्रांतीवीराच्या तालमीतून तयार झाले होते .

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा काळ

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी चालविलेल्या अस्पृश्यता विरोधी आंदोलनात बहुसंख्य महारांसोबत मातंगांचाही सहभाग होता. डॉ. आंबेडकरांच्या धर्मांतर आंदोलनातही १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी सुमारे १०,००० मातंगांनी बौद्ध धर्मस्वीकारला होता.

व्यवसाय

मातंग हे बारा बलुतेदारांपैकी एक समजले जात.केतकीपासून (केकताडापासून) दोरखंड बनविणे हा मातंगांचा मूळ पारंपरिक व्यवसाय होता. याखेरीज झाडूबनवणे, घराला शुभप्रसंगी बांधायची तोरणे बनवणे हे देखील त्यांचे व्यवसाय होते; पण काळाच्या ओघात हे व्यवसाय बंद पडून मातंगांचे रोजगार रुपांतरीत झाले.

गावातील शुभप्रसंगी, मिरवणुकांमध्ये मातंगांनी हलगी वाजवण्याची प्रथा होती . मातंग म्हणजे गावाचे वाजंत्री होते . 'कुणब्याघरी दाणं अन, मांगाघरी गाणं' अशी एक म्हण होती.आज २१ व्या शतकात ही हलगी न प्रतिष्ठा मिळाली आहे.

मातंग समाज त्यांचा दोरखंड तयार करणे, झाडू तयार करणे इत्यादी परंपरागत व्यवसायांपासून अलिप्त होऊन शैक्षणिकदृष्ट्या अधिक प्रगत होऊ लागला आहे. परंपरागत शेतजमीन असलेली मातंग लोक आपली शेती सांभाळत आहेत. याखेरीज सरकारी, खाजगी नोकऱ्यांमध्ये तसेच उद्योजकतेकडे मातंग समाज बांधव वाटचाल करू लागला आहे. एकेकाळी रांगडा आणि बेडर असलेला हा समाज २१व्या शतकात इतर क्षेत्रांमध्येही आपले रांगडेपण सिद्ध करीत आहे.

लोकसंख्या

महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातीमध्ये मातंग समाज हा लोकसंख्येने महारांनंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. सन २००१ च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रात मातंगांची लोकसंख्या इतकी २०,०३,९९६ होती. मातंग लोक महाराष्ट्रात कोकण वगळता सर्वत्र आढळतात.

२०१७ पर्यंत, महार समुदायाला ११ भारतीय राज्यांमध्ये 'अनुसूचित जाती' म्हणून घोषित केले गेले होते: आंध्र प्रदेशछत्तीसगढदमण आणि दीवओडिसागोवागुजरातकर्नाटकमध्य प्रदेशमहाराष्ट्रराजस्थान, आणि तेलंगाणा.

२००१ च्या जनगणनेनुसार मातंगांची लोकसंख्या[४]:

धर्म

मातंग समाज हा पारंपरिकरीत्या हिंदू धर्मीय मानला जातो. त्यामुळे बहुसंख्य मातंग हे हिंदू मानले जातात. याशिवाय मातंगांचा दुसरा एक मोठा गट हा बौद्धधर्मीय आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या बौद्ध धर्मांतराच्या चळवळीतबऱ्याच मातंगांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला होता. मातंगांचा एक लहान गट ख्रिश्चन धर्माला मानणारा आहे, त्यामुळे ०.२% मातंग समाज हा ख्रिश्चन आहे.[५] ख्रिश्चन धर्मीय मांग हे 'अनुसूचित जाती' प्रवर्गात समाविष्ट होत नाहीत.

पोटजाती

मांग जातीत १५ पोटजाती आहेत, त्या अशा: मातंग, मादिंग, दानखनी, मांग, उचले, ककरकाढे, खानदेशी, गारुडी, घोडके, डफळे, दखने, पिंढारी, मदारी, मांगेला, वऱ्हाडे.

उल्लेखनीय व्यक्ती

हे सुद्धा पहा

संदर्भ आणि नोंदी

  1. ^https://joshuaproject.net/people_groups/17463/IN
  2. ^ "List of Scheduled Castes : Ministry of Social Justice and Empowerment - Government of India"socialjustice.nic.in (इंग्रजी भाषेत)2018-03-16 रोजी पाहिले.
  3. ^ "Census of India - Tables on Individual Scheduled Castes (SC) and Scheduled Tribes (ST)". 2013-02-072018-03-16रोजी पाहिले.
  4. ^ "Census of India - Tables on Individual Scheduled Castes (SC) and Scheduled Tribes (ST)". 2013-02-072018-03-16रोजी पाहिले.
  5. ^ Project, Joshua. "Matang (Hindu traditions) in India" (इंग्रजी भाषेत)2018-03-16 रोजी पाहिले.

धनगर

धनगर

धनगर हा हिंदु धर्मातील १०८ कुळी क्षत्रिय समाज आहे.धनगर समाज हा प्रामुख्याने शेती आणि पशुपालन व्यवसाय करतात.धनगर हा शब्द संस्कृत आहे. महाराष्ट्रात धनगर समाज लोकसंख्येत द्वितीय आहे.बानाई ने १२ वर्षे भगवान महादेवची तपस्या केली आणि देवपण मिळवलं.श्रीमंत सुभेदार मल्हार राव होळकरांनी मुगल आणि ब्रिटीश याच्याशी निकराने युद्ध करून मराठा साम्राज्याचा विस्तार केला.पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर ही भारतातील पहिली शासनकर्ती स्त्री,त्यांच्या स्मरणार्थ भारतशासनाने १९९६ ला २०० तिकीट काढले.चंद्रगुप्त मौर्य यांनी भारतात क्षत्रिय कुळाची सुरुवात केली.[[१]]

धनगर

लोकसंख्या 

धनगर लोकसंख्या असलेली भारतीय राज्ये खालीलप्रमाणे आहेत.

राजवंश 

समाजसेवा आणि राजकारण 

आरक्षण 

सामाजिक परिस्थिती नुसार वेगवेगळ्या राज्यात धनगर समाजाला आरक्षण वेगवेगळे आहे.असे असले तरी महाराष्ट्रात धनगर समजावर अन्याय झाला आहे.

  • मध्य प्रदेश - मध्य प्रदेश मध्ये श्रीमंत सुभेदार मल्हार राव होळकर राजे घराणे हे धनगर समजतील होते.होळकर घराणे नंतर मध्य प्रदेश मध्ये धनगर समाज अस्तित्वात नाही.
  • महाराष्ट्र - महाराष्ट्रात धनगर समाज हा NT-C या वर्गात आहे.महाराष्ट्रात धनगर समाजावर अन्याय झाला आहे,तरीही महाराष्ट्र सरकार यावर निर्णय घेत नाही.धांगड आणि धनगर यांची उदाहरणे देऊन समजला आरक्षण नाकारलं गेलाय,धांगड आणि धनगर समजाचा काहीही संबंध नाही आणि त्या कारणावरून आरक्षण नाकारण्याचा कोणालाही अधिकार नाही.३.५% चे आरक्षण ७% करून आदिवासी समाजाच्या सगळ्या योजना लागू कराव्यात अशी धनगर समाजाची विनंती आहे.महाराष्ट्रात धनगर समजला राजकीय आरक्षण नाही.सामाजिक आणि शैक्षणिक आरक्षण NT-C मधील कोटा वाढून द्यावे ही समस्त धनगर समजाची विनंती आहे.महाराष्ट्रात "धनगर आरक्षण मोर्चा" वेगवेगळ्या जिल्हयात काढण्यात आले आहेत.धनगर समाजाला राजकीय आरक्षण नाही.नियमानुसार महाराष्ट्रातील लोकसंख्येनुसार २१ आमदार आणि ४ खासदार असे राजकीय अधिकारापासून वंचित ठेवले गेलेले आहे. सद्य परिस्थितीत राज्यात एकाही आमदार आणि खासदार नाही.
  • कर्नाटक - कर्नाटकात धनगर समाज हा कुरबी या नावाने ओळखला जातोय.समाज हा ST मध्ये आहे.कर्नाटकात पशुपालन आणि शेती करणाऱ्या धनगर लोकांना जे कुराबी या नावाने ओळखले जातात त्यांना आदिवासी समाजाच्या सर्व योजना लागू आहेत.

विद्यापीठे 

दैवत 

  • महादेव
  • खंडोबा
  • बिरोबा
  • मायक्का
  • धुळोबा
  • सिध्दनाथ
  • अंबाबाई
  • श्री संत सदगुरू बाळूमामा

संस्कृती 

धनगर समाजातील लोक हे हातात कुऱ्हाड,पाटीवर घोंगड, हातात कड, सोलापुरी चप्पल वापरतात. धनगर डोल नृत्य. यळकोट यळकोट जय मल्हार, बिरोबाच्या नावानं चांगभलं हे समाजाचे ब्रीदवाक्य आहे.धनगर समाजामध्ये भंडारा हा सगळ्या धनगरांच्या देवळात उधळला जातो.केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने वैकल्पिक विषयामध्ये पशुपालन हा विषय समाविष्ट केला आहे.

धनगर समाजाची संस्कृती ही खालील चित्रपट आणि नाट्यकला यातून उमगते

चित्रपट - बापू बिरू वाटेगावकर,धनगरवाडा,बाळू मामांची गाथा

नाट्यकला - पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर,जय मल्हार,श्री संत बाळूमामा

धनगर वंश 

अलदर

संदर्भ

  • RTI India सर्वेक्षण.
  • महाराष्ट्रातील,कर्नाटकातील,उत्तर प्रदेश सर्वेक्षण.
  • आधुनिक भारत - बिपिन चंद्रा
  • धनगरांचा गौरवशाली इतिहास (संजय सोनवणी)
  • धनगरी ओवीगीतातील सांस्कृतिकता आणि भाषाविशेष (तानाजी पाटील)
  • धनगरी बोली (डाॅ. वसंत निवृत्तीराव पाटील)
  • माझा धनगरवाडा (लेखक - धनंजय धुरगुडे)

महाराष्ट्रातील भटक्या जमातींची (क) यादी


महाराष्ट्रातील भटक्या जमातींची (क) यादी

महाराष्ट्रात भटक्या जमातींची (क) (एनटी-सी) मध्ये धनगर या एकाच भटक्या जमातींची समावेश असून या प्रवर्गास ३.५% आरक्षण आहे.[१] महाराष्ट्रात धनगर समाजाची लोकसंख्या सुमारे दिड कोटी आहे.

यादी

क्रमांकजातीतत्सम
धनगर१) अहिर, धनगर अहिर २) डांगे ३) गढरी ४) हंडे ५) तेलवर ६) हटकर ७) हाटकर ८) शेगर, सगर, सेगर ९) खुटेकर १०) तेलंगी ११) ठेलारी १२) कोकणी-धनगर १३) कानडे १४) वऱ्हाडे धनगर १५) झाडे १६) झेंडे १७) कुरमार १८) माहुरे १९) लाडसे २०) सनगर २१) धनवर २२) गडारिया २३) गड्री २४) गढरी २५) डंगेधनगर व डोंगरी धनगर २६) गडरिया/ गडारिया (शा.नि. दि ३० जानेवारी, २०१४ प्रमाणे समा‍विष्ट)

My Dream

थिंक महाराष्ट्र मराठी संस्कृती आणि विद्यमान मराठी कर्तबगारी यांची माहिती तालुक्या तालुक्यांतून संग्रहित करून अवघ्या महाराष्ट्राचे समग्र चित्...